Podwójne życie Czerwonego Kapturka

Wielu pisarzy wzięło na warsztat baśń o Czerwonym Kapturku, niejednokrotnie osłabiając jej tragiczny morał, a nawet ośmieszając naiwną fabułę. Pozbawiano dziewczynkę sprytu, własnej woli i bezkarnie manipulowano jej losami. Aż w końcu zamknięto ją w baśniach postmodernistycznych i kazano grać w wielu spektaklach naraz. Za każdym razem według innego scenariusza.

Francja. Dziewczynka idzie przez las do chorej babci. Spotyka wilka na rozstaju dróg.

– Dokąd idziesz, dziewczynko? Co masz w koszyczku?- pyta drapieżnik.
– Niosę bochenek chleba i butelkę mleka dla mojej babci.
– Którą ścieżkę wybierasz? Ścieżkę igieł czy szpilek?
– Ścieżkę szpilek.
– W takim razie ja wybieram ścieżkę igieł.

Wilk pędzi do domu staruszki. Dziewczynka zbiera igliwie na drodze. A gdy wreszcie dociera na miejsce, na stole czeka na nią potrawka z… krwi i części ciała zamordowanej babki, którą, nieświadoma niczego dzierlatka, zjada z apetytem. Bywa, że drapieżnik, w przebraniu  seniorki rodu, każe swojej przyszłej ofierze samodzielnie przyrządzić zupę ze szczątków kobiety. Próżno dociekać czy z lenistwa czy z okrucieństwa. A może z czystej kalkulacji? Zyskuje przecież, w ten sposób, czas na dłuższą rozmowę z dziewczynką. Namawia ją, by zdjęła wszystkie ubrania i wrzuciła do kominka, bo „nie będą jej już potrzebne”. Gdy młoda zdobycz wilka orientuje się czyja głowa znajduje się w babcinym czepku, musi ratować się z opresji sama. Żadnego drwala nie będzie. Przekonuje więc wilka, że musi wyjść z łóżka za potrzebą. Ten zgadza się niechętnie. Nie jest przecież głupi. Przezornie przywiązuje jednak sznurek do kostki dziewczynki, nie wypuszczając drugiego końca z silnej łapy. Przewaga sprytu nad fizyczną dominacją i tym razem okazuje się zbawienna. Temperamentna bohaterka wybiega na zewnątrz, wprawnym ruchem uwalnia się z więzów i przywiązuje sznurek do drzewa. Sama zaś skacze do pobliskiej rzeki, by po chwili znaleźć się na jej drugim brzegu. I tyle ją wilk widział. Od czasu do czasu dziewczynce pomagają praczki. Rzucają wtedy, w jej kierunku, skręcone prześcieradło w charakterze cumy. Wilk nigdy nie ma szczęścia. Rusza w pogoń za niedoszłym trofeum, chwyta rzucony przez kobiety materiał, ale nie umie pływać. Tonie więc w rwącym nurcie w chwili, gdy praczki puszczają prowizoryczną linę.

Taką przewrotną historię Czerwonego Kapturka odsłoniła Yvonne Verdier, podczas badań naukowych, w wioskachuwaga_poszukiwania_emotikon Burgundii, gdzie brała udział w życiu codziennym wsi i rozmawiała z najstarszymi mieszkańcami, by dotrzeć do możliwie najwcześniejszej wersji baśni oraz porównać ze sobą jak największą ilość wariantów. Ustaliła, że wątki: kanibalistyczny i seksualny pojawiają się w większości podań ludowych. Żadna z wczesnych wersji opowieści nie określa natomiast koloru ubrania dziewczynki jako czerwony i nie precyzuje jej wieku. Bohaterka nazywana jest po prostu „wnuczką”. Równie dobrze mogła być więc dojrzewającą panienką, a nie dzieckiem. Za tą teorią  przemawia pierwsza rozmowa wilka z Kapturkiem, mająca typowo erotyczny charakter. Pytanie, którą ścieżką chce podążyć dziewczynka ma podwójne dno. Dziewiętnastowieczna Francja definiowała  etapy życia kobiety, posługując się symboliką szpilek oraz igieł. Była to wówczas popularna i czytelna metafora. Igła, jako posiadająca otwór, przez który przechodzi nić, była emblematem dorosłej, dojrzałej kobiety, podczas gdy szpilka oznaczała dziewicę. Zrzucenie dziecięcych ubrań, przez Kapturka, symbolizuje więc zmianę statusu społecznego, przemianę dziecka w kobietę.

Pierwsze wydania drukowane baśni: Perraulta z 1697 roku i braci Grimm z 1812 roku odrzucają zarówno wątek kanibalistyczny jak i seksualny, a zakończenie poddają silnej modyfikacji.  Oświeceniowa wersja Perraulta („La Pettite Chaperon Rouge”) ma charakter typowo dydaktyczny, Czerwony Kapturek i babcia giną więc w brzuchu wilka, a z całej historii wynika bardzo wyraźny morał:

„Młode osoby – widać tu dokładnie –
A dziewczęta w szczególności,
Ładne, zgrabne, wielkiej zacności,
Źle robią, słuchając kogo popadnie.
I nie ma w tym nic dziwnego,
Że tyle z nich ginie w paszczy wilka złego (…)”.

Tutaj też, po raz pierwszy, pojawia się motyw czerwonego nakrycia głowy dziewczynki, prawdopodobnie zaczerpnięty z najstarszej spisanej narracji łączonej z opowieścią o Czerwonym Kapturku – „De puella a lupellis seruata”, przytoczonej przez Egberta z Liege. Zgodnie z tą historią czerwona pelerynka, podarowana dziewczynce w dniu jej chrztu przez opiekuna, miała ochronić ją przed watahą krwiożerczych wilków, utożsamianych z siłami zła.  Takie wprowadzanie ideologii chrześcijańskiej do wcześniejszych opowieści o dzieciach wychowywanych przez zwierzęta, wskazuje na średniowieczne korzenie baśni.

Grimmowie idą nieco dalej, adaptując na swoje potrzeby nie tylko czerwień ubrania dziewczynki, ale i postać mentora, który przejmuje u nich rolę myśliwego. Pierwsza część baśni jest bardzo podobna do wersji Perraulta. Na tym jednak podobieństwa się kończą. Myśliwy znajduje w domku babci śpiącego wilka, rozcina mu brzuch i uwalnia ofiary, by następnie napełnić  trzewia basiora kamieniami i zszyć zgrabnym ściegiem. Oprawca kobiet pada martwy pod ciężarem brzemienia, próbując uciec, gdy tylko budzi się ze snu. Druga część baśni to historia Czerwonego Kapturka po przejściach. Dziewczynka jest teraz bogatsza o doświadczenia i z całą pewnością dojrzalsza, nie ulega więc namowom nowo napotkanego drapieżnika. Idzie prosto do domu babci, gdzie wspólnie z nią przygotowuje zasadzkę. Wilk ginie nagłą śmiercią, tym razem tonąc w wywarze z kiełbasy.

Wielu pisarzy wzięło na warsztat baśń o Czerwonym Kapturku, niejednokrotnie osłabiając jej tragiczny morał, a nawet ośmieszając naiwną fabułę. Pozbawiano dziewczynkę sprytu, własnej woli i bezkarnie manipulowano jej losami. Aż w końcu zamknięto ją w baśniach postmodernistycznych i kazano grać w wielu spektaklach naraz. Za każdym razem według innego scenariusza. Można buntować się przeciwko takiemu stanowi rzeczy. Można też sięgnąć głębiej i zobaczyć przestrzeń, w której Czerwonemu Kapturkowi wolno prowadzić podwójne życie: jedno na poziomie dosłowności, drugie symboliki. A to już zupełnie inna historia, którą trzeba czytać na wiele sposobów.

emotikon_refleksja1Najbliższa jest mi interpretacja psychoanalityczna Bruno Bettelheima, która za podstawę badań bierze wersję braci Grimm i pokazuje ją jako opowieść o dojrzewaniu i przedwczesnym przebudzeniu seksualnym. Może dlatego, że sięgając do źródeł baśni o Czerwonym Kapturku, trudno oprzeć się wrażeniu, że takie zdekodowanie tekstu przetrwało wieki i jest wciąż aktualne. Niezmiennie inspiruje nowe pokolenia pisarzy i artystów. Wciąż jest punktem wyjścia do rozważań o dwoistości natury mężczyzn: destrukcyjnej i gwałtownej (wilk) oraz opiekuńczej (myśliwy). Nadal każe rozliczać kobiety (matka i babcia) z braku odpowiedzialnego kształtowania samoświadomości w młodym pokoleniu. W dalszym ciągu sugeruje rozsądne zarządzanie swoją seksualnością (czerwona czapeczka). A przy tym nie zabrania dobrze bawić się podczas czytania. Nie tylko dzieciom, które nie powinny mieć wiedzy na temat podwójnego życia Kapturka, ale i dorosłym, którym ta wiedza nie powinna przeszkadzać.

***

tekst: Karolina Grabarczyk
okładka:
Nika Jaworowska-Duchlińska
konsultacje merytoryczne: wybitna polska kapturkolożka Joanna Piekarska. Dziękuję.

Tekst, w wersji skróconej, został opublikowany również, w formie drukowanej, w:
Słowie Katowic 12/2016, Słowie Krakowa 12/2016, Słowie Trójmiasta 12/2016, Słowie Wrocławian 12/2016, Słowie Warszawy 13/2016, Słowie Łodzi 13/2016 i Słowie Poznania 13/2016.